Boerderijen v/h Gelders Eiland
Open Monumentendag in Rijnwaarden 14 september 2003 door dr. Ben Janssen
Inleiding
De meeste grote boerderijen op het Gelders Eiland waren in oorsprong pachtboerderijen van de landsheer. Ze werden later ook wel Domeinenhoeven genoemd. In feite waren er op het Gelders Eiland twee grootgrondbezitters, namelijk de graaf, later hertog van Kleef en de Heren van Bijlant, met als hun opvolgers de Heren van Bergh. De boerderijen op de Ossenwaard, Herwen en Aerdt en in Pannerden waren meest pachthoeven van Huis Bergh en die op de Gravenwaard en Spijk waren van Kleef, later Pruisen. Door Napoleon werden de Domeinenhoeven van Kleef verbeurd verklaard als vijandelijk vermogen. Om zijn kostbare oorlogen te bekostigen werden ze in 1812-1813 verkocht. De Domeinenhoeven van Bergh, die niet in beslag waren genomen, werden door de laatste eigenaar (beheerder), de Gelderse Rekenkamer, successievelijk verkocht, totdat er bij het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 nog maar vier Domeinenhoeven op de Ossenwaard over waren, die in 1842 door de Nederlandse Domeinen verkocht werden aan de baron Van Brienen van de Groote Lindt te Wassenaar.
De meeste boerderijen hebben een geschiedenis die terug gaat tot de zeventiende eeuw. Maar zoals bij elk bouwwerk dat bewoond werd en waarin het agrarische bedrijf werd uitgeoefend, werden ze aangepast aan de eisen van de tijd of van het bedrijf. De boerderijen in het Gelders rivierengebied waren overwegend zogenaamde T-boerderijen. Aangezien de meeste panden in het verleden met riet of stro gedekt waren, waren ze brandgevaarlijk en meermalen brandde een hofstede tot op de grond toe af. Vanaf de invoering van het kadaster in 1832 is de bouw- en eigendomsgeschiedenis met alle wijzigingen, aan- en bijbouwen en ook sloping op papier te volgen.
In de 19de eeuw waren op het platteland de huizen overwegend met riet gedekt, hadden ze één-steensmuren zonder spouw en afwijkende stookplaatsen. Meestal waren woonhuis en stal onder één kap gebouwd. Veranderde eisen aan woon- en leefcomfort hebben geleid tot andere bouwwijzen. Deze veranderingen aan woningen zijn sinds de invoering van de Woningwet in 1901 wettelijk geregeld in diverse gemeentelijke bouwverordeningen. Vanaf 1910 werden die regels meer algemeen toegepast en vinden we een tamelijk uitvoerige documentatie in bouwplannen, bouwvergunningen, bestektekeningen e.d. Vóór die tijd was het bouwen van een woning niet strikt aan bepaalde regels gebonden. Wel bestond er een soort Hinderwetvergunning, maar die gold alleen wanneer men een pand bouwde waarin een slagerij, bakkerij, smederij, leerlooierij of dergelijke werd gevestigd, of waarin een krachtwerktuig (stoommachine) werd gebezigd. Voor het overige was het vrijheid blijheid. Dat betekent dus dat we voor de bouwgeschiedenis van een gewoon huis in feite slechts de beschikking hebben over de weliswaar magere, maar toch wel unieke informatie die het kadaster biedt, omdat elke verandering van bestemming van een bepaald perceel kadastraal geregistreerd moest worden. Aan de hand van deze gegevens kan dan het globale bouwverloop van een pand weergegeven worden. Aanvullende informatie zal uit andere schriftelijke bronnen gehaald en bijgepast moeten worden.
Van een groot aantal hofsteden verspreid over het Gelders Eiland wordt een korte bouw- en bewoningsgeschiedenis aangeleverd, waarbij echter de verkregen informatie per pand grote verschillen vertoont. Om de voorbereiding van de Monumentendag 2003 gestalte te kunnen geven, wordt het tot op heden verkregen resultaat thans reeds aangeboden.
De volgende boerderijen worden in het kort beschreven.
Op de Gravenwaard:
1. Geerlingshof
2. Vierkenshof
Lees verder...
Op Spijk
3. Copera
4. Wardhof
5. Hof zum Walde
6. Marsweg 1
7. Marsweg 8
8. Dijkmanshof (Ponderosa)
Lees verder...
Op de Ossenwaard
9. Eerste Domeinenhof
10. Eltense Vallei
11. Tweede Domeinenhof
12. Derde Domeinenhof (Scholvert)
13. Vierde Domeinenhof (Reimerswaard)
14. Van Emdenshof
15. Lindenhof
16. Vinkenhorst
17. Dijkmanshof
Lees verder...
In Herwen
19. Boerderij van Huis Aerdt
20. Berkhaag (De Lange Jan)
21. Den Ouden Paerdenstal
22. Achterwaai
23. Dijkhoeve
Op de Geitenwaard
24. Reijmer
25. Roelofs
In Aerdt
26. De Haemmaecker
27. Lemm (thans Derksen)
28. Het huis op de Hoek (Schoolstraat 1)
29. Het Haszenhuus
30. De Aerdenburg
31. Het Spijker
32. Hendrik Vossenstede
In Pannerden
32. De Raaijhof
33. Het Berghse Hoofd
34. De Brouwerij
35. Kersendijksestede
36. Frankenhof
37. De Kuiperij
Inleiding
De meeste grote boerderijen op het Gelders Eiland waren in oorsprong pachtboerderijen van de landsheer. Ze werden later ook wel Domeinenhoeven genoemd. In feite waren er op het Gelders Eiland twee grootgrondbezitters, namelijk de graaf, later hertog van Kleef en de Heren van Bijlant, met als hun opvolgers de Heren van Bergh. De boerderijen op de Ossenwaard, Herwen en Aerdt en in Pannerden waren meest pachthoeven van Huis Bergh en die op de Gravenwaard en Spijk waren van Kleef, later Pruisen. Door Napoleon werden de Domeinenhoeven van Kleef verbeurd verklaard als vijandelijk vermogen. Om zijn kostbare oorlogen te bekostigen werden ze in 1812-1813 verkocht. De Domeinenhoeven van Bergh, die niet in beslag waren genomen, werden door de laatste eigenaar (beheerder), de Gelderse Rekenkamer, successievelijk verkocht, totdat er bij het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 nog maar vier Domeinenhoeven op de Ossenwaard over waren, die in 1842 door de Nederlandse Domeinen verkocht werden aan de baron Van Brienen van de Groote Lindt te Wassenaar.
De meeste boerderijen hebben een geschiedenis die terug gaat tot de zeventiende eeuw. Maar zoals bij elk bouwwerk dat bewoond werd en waarin het agrarische bedrijf werd uitgeoefend, werden ze aangepast aan de eisen van de tijd of van het bedrijf. De boerderijen in het Gelders rivierengebied waren overwegend zogenaamde T-boerderijen. Aangezien de meeste panden in het verleden met riet of stro gedekt waren, waren ze brandgevaarlijk en meermalen brandde een hofstede tot op de grond toe af. Vanaf de invoering van het kadaster in 1832 is de bouw- en eigendomsgeschiedenis met alle wijzigingen, aan- en bijbouwen en ook sloping op papier te volgen.
In de 19de eeuw waren op het platteland de huizen overwegend met riet gedekt, hadden ze één-steensmuren zonder spouw en afwijkende stookplaatsen. Meestal waren woonhuis en stal onder één kap gebouwd. Veranderde eisen aan woon- en leefcomfort hebben geleid tot andere bouwwijzen. Deze veranderingen aan woningen zijn sinds de invoering van de Woningwet in 1901 wettelijk geregeld in diverse gemeentelijke bouwverordeningen. Vanaf 1910 werden die regels meer algemeen toegepast en vinden we een tamelijk uitvoerige documentatie in bouwplannen, bouwvergunningen, bestektekeningen e.d. Vóór die tijd was het bouwen van een woning niet strikt aan bepaalde regels gebonden. Wel bestond er een soort Hinderwetvergunning, maar die gold alleen wanneer men een pand bouwde waarin een slagerij, bakkerij, smederij, leerlooierij of dergelijke werd gevestigd, of waarin een krachtwerktuig (stoommachine) werd gebezigd. Voor het overige was het vrijheid blijheid. Dat betekent dus dat we voor de bouwgeschiedenis van een gewoon huis in feite slechts de beschikking hebben over de weliswaar magere, maar toch wel unieke informatie die het kadaster biedt, omdat elke verandering van bestemming van een bepaald perceel kadastraal geregistreerd moest worden. Aan de hand van deze gegevens kan dan het globale bouwverloop van een pand weergegeven worden. Aanvullende informatie zal uit andere schriftelijke bronnen gehaald en bijgepast moeten worden.
Van een groot aantal hofsteden verspreid over het Gelders Eiland wordt een korte bouw- en bewoningsgeschiedenis aangeleverd, waarbij echter de verkregen informatie per pand grote verschillen vertoont. Om de voorbereiding van de Monumentendag 2003 gestalte te kunnen geven, wordt het tot op heden verkregen resultaat thans reeds aangeboden.
De volgende boerderijen worden in het kort beschreven.
Op de Gravenwaard:
1. Geerlingshof
2. Vierkenshof
Lees verder...
Op Spijk
3. Copera
4. Wardhof
5. Hof zum Walde
6. Marsweg 1
7. Marsweg 8
8. Dijkmanshof (Ponderosa)
Lees verder...
Op de Ossenwaard
9. Eerste Domeinenhof
10. Eltense Vallei
11. Tweede Domeinenhof
12. Derde Domeinenhof (Scholvert)
13. Vierde Domeinenhof (Reimerswaard)
14. Van Emdenshof
15. Lindenhof
16. Vinkenhorst
17. Dijkmanshof
Lees verder...
In Herwen
19. Boerderij van Huis Aerdt
20. Berkhaag (De Lange Jan)
21. Den Ouden Paerdenstal
22. Achterwaai
23. Dijkhoeve
Op de Geitenwaard
24. Reijmer
25. Roelofs
In Aerdt
26. De Haemmaecker
27. Lemm (thans Derksen)
28. Het huis op de Hoek (Schoolstraat 1)
29. Het Haszenhuus
30. De Aerdenburg
31. Het Spijker
32. Hendrik Vossenstede
In Pannerden
32. De Raaijhof
33. Het Berghse Hoofd
34. De Brouwerij
35. Kersendijksestede
36. Frankenhof
37. De Kuiperij
Weergeven 1 t/m 3 van in totaal 3